Deoc’h da c’houzout - Resisadurioù

Deiziañ

An darn vrasañ eus pezhioù ar c’horpus-mañ a zo eus an XIXvet hag an XXvet kantved. Unan bennak nemetken (traoù relijiel dreist-holl) a zo eus an XVIIIvet. Hep mar ebet eo an XIXvet ha penn kentañ an XXvet oadvezh aour ar produiñ follennoù distag. En XIXvet emañ ar c’hazetennoù lec’hel gant o c’hammedoù kentañ c’hoazh, hag alies ne vez nemet kemennadennoù enne. Alies e vezont re ger c’hoazh evit tud ar bobl. Kazetennoù gwir ar bobl eo ar follennoù distag, hag ouzhpenn da se ne brener anezhe nemet pa vezer dedennet gant ar sujed. Ar perzh-se, kelaouiñ diwar-benn darvoudoù, a weler splann dre an temoù a gaver enne : darvoudoù ar pemdez, abostolerezh politikel pe relijiel, darvoudoù etrebroadel (brezelioù, gwalleurioù bras...).
E fin an XIXvet, gant levezon luskad ar varzhed, e vo gwelet muioc’h-muiañ a draoù embannet evit kas war-raok pe difenn Breizh, he sevenadur, hag all.
Tamm ha tamm, e-kerzh hanter kentañ an XXvet kantved, e teu ar c’hazetennoù pemdeziek pe sizhuniek da dapout ar roll a oa gant ar follennoù distag, hag ar re-mañ, evit o stumm hengounel, gwerzhet gant marc’hadourien-red, a varvo e-tro fin an eil brezel bed.
En eil hanter an XXvet kantved, da heul diorroadur ar vuhez gevredigezhel e Breizh, e vo gwelet muioc’h-muiañ a follennoù « stourm » evit harpañ kaoz Breizh.

N’eo nemet ral a wech e vez roet deiziañ resis ar follennoù gant sinadur ar mouler. Evit kanaouennoù o tanevelliñ un darvoud bennak e vo kavet an deiziad kentoc’h e-barzh an titl pe e diabarzh an destenn. Rak, evel ar pezh a c’haller gwelet alies-kenañ e kanaouennoù an hengoun dre gomz, plijout a ra d’ar Vretoned bezañ resis evit tout ar pezh a denn da anvioù an dud a zo kaoz anezhe, al lec’hioù, an deiziadoù. An holl draoù-se a zo kement a draoù barrek da brouiñ eo gwir an istor a vo roet da glevet. A-hend-all, gant kenarroud an destenn e teuer a-benn da c’houzout tamm pe damm pegoulz eo bet savet ar ganaouenn.
Ouzhpenn da se e veze sellet pizh gant servijoù ar prefetioù ouzh ar c’hanaouennoù war follennoù distag, ha ret e veze goulenn un aotre moulañ ha disklêriañ anezhe hervez lezenn. Evel-se e c’haller kavout resisadurioù a-wechoù war an deiziad embann (ar pezh ne vir ket e vije bet embannadurioù all a-raok, evit darn anezhe).
Anvioù ha micherioù an embannerien a c’hall sikour ivez pa vezont roet, hag, hervez ar pezh a ouzer diwar-benn o buhez vicherel, e c’haller soñjal da vihanañ etre pegoulz ha pegoulz eo bet savet kanaouenn-mañ-kanaouenn.

Ret eo lavarout ivez penaos, alies mat, e vez embannet ar follenn prestik goude an darvoud e komz diwar e benn. Alies e vez ken tost ken e vez anat d’an holl ha ne gav ket d’an oberour e vefe ezhomm da resisaat ar bloaz (evel ma c’hoarvez, da skouer, evit ar skritelloù pe ar pennnadoù kazetenn, ma vez lavaret an deiz hag ar miz, met pas ar bloavezh).
Evel-se ivez, pa vez kontet darvoudoù brezel, e c’haller heuliañ eus an eil follenn d’eben penaos ez a ar brezel war-raok. Aze c’hoazh eo ar perzh « kazetenn » a zo en a-raok.

Oberourien ha perzhioù lennegel

Korpus an oberourien a zo ken mesk-mailh hag hini ar pezhioù produet gante. Rak e-barzh kevredigezh Breizh e kaver tud a bep seurt renk gant ar c’hoant da « rimañ chañsonioù » ha barzhonegoù.
Peizanted, artizaned, lenneien, beleien, politikerien, stourmerien sevenadurel… Kavet e vez tud eus kement renkad sokial a zo, betek ar re zall, deuet da vezañ arouezel, ha ne oa nemet gant ar vicher saver pe gwerzher kanaouennoù e c’hallent dont a-benn da c’hounit o zamm boued.
Diwar se e c’hall al live lennegel hag al live yezh cheñch kalz eus an eil oberenn d’eben.
Gwall zisprizet eo bet ar c’hanaouennoù war follennoù distag gant al lenneien, a oa troet da welet ar pezhioù-se evel un is-lennegezh savet gant tud na ouient na bu na ba.
Hag evit gwir e vez gwelet sklaer eo bet savet lod eus ar c’hanaouennoù gant tud na oant ket bet er skol, na ouezent ket dispartiañ mat ar gerioù, gant ur reizhskrivadur fonetek ha diasur da vat… Ar pezh na dalvez ket e vefe fall an ereadurezh, hag a-wechoù e vez souezhadennoù mat a-fet geriaoueg. Ha dreist-holl, nompas gouzout lenn na skrivañ ne dalvez ket bezañ dizesk !
E pezhioù all e vez gwelet studierien n’int ket mestr mat-mat war o gouiziegezh hag a gav dezhe e vo bamet-kaer o selaouerien ma c’halvont kement doue a zo en Olimp da vroudañ o awen ha ma implijont gerioù galleg a-vil-vern, pa c’hallfe an traoù bezañ lavaret kalz simploc’h ha sklaeroc’h e brezhoneg.
Daoust da se, ha forzh pegement a sioù a c’haller kavout enne, e ranker kompren ez eo an oberennoù-se traoù estaolet en ur mod naturel gant tud hag o devoa ezhomm da ziskouez e oant fromet, e oant brouezet, e oant fuloret, hep tremen dre renk ar skrivagnerien aotreet hag e karg da skignañ soñjoù prest-ha-tout ha dereat-evel-zo-dleet, evel ma vez graet alies gant hon mediaoù modern. Da nebeutañ e ouient tizhout tud ar bobl, hag en em sante en o jeu gante, e tougent testeni a-fet istor sevenadurel, ha, daoust d’ar pezh a soñje al « lenneien », e kaver a-wechoù enne gerioù na oant ket anavezet gant ar geriadurioù. Ne oa ket oberennoù arz eus an holl destennoù-se, met barzhonegoù zo, simpl ha naturel, a c’hall degas muioc’h a from eget un tamm brav a destennoù gouiziek ha leun a ardoù aet da gargañ poubelennoù an ankounac’h.
Met e-kichen an oberennoù poblek-se, e kaver ivez kalz a draoù savet gant lenneien ha ne gave ket dezhe e oa disprizus ober gant ur media marc’had mat evit skignañ o barzhoniezh : kloareged (eus ar seminer), beleien, barzhed desket… Ha da neuze eo ken uhel live lennegel o oberennoù ha forzh peseurt oberenn all savet d’ar c’houlz-se, e forzh peseurt yezh e vefe.

Testeniekaat anvioù an oberourien

Evit ar pezh a sell sinadur an oberourien ez eus a bep seurt.

D’ar gwellañ tout e c’haller anavezout an oberour dre ur sinadur, peotramant dre ur meneg bennak en destenn. Met peurvuiañ e vez ret termenañ un « anv oberour unvan », rak ar sinadur a c’hall bezañ an hini a glot gant an anv ofisiel, peotramant gant anvioù pluenn a bep seurt, gant stummoù skrivet cheñch-dicheñch, a-wechoù e galleg, gwechoù all e brezhoneg… (Er rubrikenn « Klask / Kan / Oberour » e c’haller gwelet listenn anvioù an oberourien).
A-wechoù, evit an dud a Iliz dreist-holl, ne vez nemet al lizherennoù-tal oc’h ober ar sinadur, setu ma vez ret ober enklaskoù (a c’hall bezañ frouezhus pe get). Ar respont a gaver a-wechoù ivez dre geñveriañ gant embannadurioù all.
Gwechoù all c’hoazh e vez diskoachet anv an oberour, goude ma ne vez ket roet e anv sklaer, gant ur meneg en destenn, a c’hall bezañ splann pe gevrinus.
Ha pa ne vez na sinadur na merk ebet da sikour en destenn e ranker degemer ar fed e chomo dizanv an oberenn (nemet hag ur meneg all a vefe kavet e mammennoù all). Ar veleien, da skouer, a oa douget da chom dizanv, met a-wechoù o deus laosket ar re gentañ e oa bet ar follenn en o c’herz ur meneg dornskrivet bennak diwar-benn an oberour, e vicher, e barroz, pelec’h pe pegoulz e oa bet prenet ar follenn, hag all…

Tipologiezh ar saverien kanaouennoù war follennoù distag (e sifroù)

En dataeg evel m’emañ bremañ (5618 kan disheñvel), n’eus nemet an hanter eus ar c’hanaouennoù a zo « sinet » mod pe vod gant un oberour, da lavaret eo 753 oberour evit 2927 kan.
Diazezet eo ar stadegoù war ar 100 oberour o deus produet ar muiañ, ar pezh a ra 1874 kan mann nemet evit ar re-se, diwar 2927 kan, da lavaret eo 65% ( gwelet dre ar munud).
Evit sterniañ mat tipologiezh an oberourien, hep na vefe re luziet an traoù, hon eus graet gant 4 rummad bras, a gaver evite an dregantadoù amañ da heul :

30% a dud a Iliz
50% a lenneien (a c’hall bezañ liveoù a bep seurt en o zouez, lennegerien vrudet, tud bet graet studioù gante peotramant oc’h ober ur vicher a ranker kaout ul live studioù dereat d’ober anezhi)
14% a vicherioù a bep seurt (artizaned, labourerien-douar, micherourien…) ar pezh a ra ur rummad diresis, evel-just, rak darn a c’hall bezañ bet tapet ul live studioù uhelik a-walc’h, ha darn all ul live kalz izeloc’h
6% a glaskerien-vara, tud distudi, dall…

Ma weler eta eo gwelloc’h chom diskredik gant an anvioù dismegañsus a vez roet ken alies d’ar saverien kanaouennoù war follennoù distag, pe gant ar c’hlichedoù a ra gant ar follennoù distag tachenn tud diskol nemetken.
En tu-hont da se e c’haller atav tabutal diwar-benn ar perzhioù lennegel, met gwir eo kement-se ivez evit al « lennegerien » anavezet. Hag ar fed e vije tud distudi, pe hep stummadur ebet war al lennegezh, gant ar c’hoant da sevel barzhonegoù, a zo un dra hag a zlefe, a-dra-sur, bezañ priziet kaer kentoc’h eget disprizet.

An temoù

Evel er c’hanaouennoù hengounel, ne vez ket savet barzhonegoù just evit ar blijadur da varzhonegiñ. Pe ral-ral a-wech. A-raok pep tra, ar varzhoneg a gont un istor… klotennet, evel-just ! Met kontañ, danevelliñ da gentañ.
An temoù, avat, n’eus bevenn ebet dezhe. (Er rubrikenn « Klask > dre ar C’han > dre an Tem », e c’haller gwelet listenn an temoù, dre ar munud, ha gwelet pegen liesseurt eo an temoù a gaver enne a zo gwelloc’h eget un hir a zisplegadenn).
Un toullad rummadoù bras a c’haller lakaat war-wel memestra :

Kanaouennoù en enor da…, pe kanaouennoù gant ur perzh istorel.
Kanaouennoù diwar-benn darvoudoù, gwalleurioù… ma kaver aze ar perzh « fedoù a bep seurt » an traoù moullet war follennoù distag.
Kanaouennoù diwar-benn ar santimantoù, ar garantez…
Kanaouennoù gant temoù relijiel, kantikoù, follennoù deoliezh : ur c’horpus frank ken ez eo ha n’eo ket bet graet an dro anezhañ, na tost.
Kanaouennoù politikel pe a abostolerezh : follennoù propaganda evit dilennadegoù, pe ideologel, lec’hiet strizh en amzer alies, kanaouennoù flemmganus, kanaouennoù diwar-benn kudennoù relijiel.
Kanaouennoù diwar-benn Breizh.
Kanaouennoù flemmganus diwar-benn an techoù fall, an dud, ar micherioù…

En gwirionez e c’haller ober, evit lodenn vrasañ ar c’hanaouennoù war follennoù distag, gant ar rummadur dre demoù savet evit ar c’hanaouennoù a hengoun dre gomz (Patrick Malrieu, La chanson populaire de tradition orale en langue bretonne (Tezenn doktorelezh Roazhon II, 1998)) ha lakaat ur rubrikenn bennak ouzhpenn.

Titloù ar c’hanaouennoù

A-wechoù e vez hir-hir titloù ar follennoù distag, gant ur bern munudoù enne, hag ez int ur seurt diverradenn o kinnig ar pezh a vo kavet er c’han. Par eo d’an « tok » a gaver e pennadoù ar c’hazetennoù pemdeziek.
Eus an eil embannadur d’egile e c’haller kavout enne tammoù cheñchamantoù, bihan-bihan a-wechoù, abalamour d’ur reizhskrivadur diasur, met gwechoù all e vez kavet titloù disheñvel krenn evit ar memes kan.
Setu ma ‘z eus bet ranket delc’her kont eus an holl cheñchamantoù :

Evit ma c’hallfe an hini a ray ur c’hlask gant un heuliad gerioù eus an titl kavout an titl mat en e bezh.
Evit anavezout an embannadurioù disheñvel. A-wechoù n’eus diforc’h ebet etre daou embannadur nemet un draig en titl, ha gouzout niver an embannadurioù a sikour evit gouzout pegen kanet e veze kanaouenn-mañ-kanaouenn.
Evit delc’her kont eus ar cheñchamantoù a gaver e diabarzh an destenn (adkempennadurioù, reizhadurioù, tipografiezh… betek ar plajia gant un destenn meur a anv oberour dezhi !)

Gant se eta ez eus bet ranket ivez reiñ un « titl unvan » d’an adstummoù niverus bet kavet evit ur c’han, par d’un titl hollek.

Ar voullerien-embannerien

Ar follennoù distag e brezhoneg a zle kalz d’un toullad moullerien hag a oa dedennet bras gant ar pezh a oa skignañ kanaouennoù pe destennoù savet er yezh-se (Ledan e Montroulez, Le Goffic e Lannuon, de Kerangall e Kemper…).
Ken heverk all eo gwelet pegen izel ar produadur disakr e Bro Wened. Aze ne gaver koulz lavaret nemet follennoù o tennañ d’ar relijion (eus ti Galles pe Lafolye e Gwened).